Hazrat Qibla Pir Dilbar Sain Naqshbandi Qadri d.b.a. as a builder of the model muslim society

حضرت قبله پير دلبر سائين مصطفوي معاشري جا معمار

دينِ اسلام تمام اِلهامي و آفاقي مَذاهب جي پُڄاڻيءَ وارو دين آهي. شريعتِ مصطفوي ﷺ ان آفاقي ۽ اِلهامي تعليمات جو نُقطهءِ عُروج آهي، جيڪا رب العالمين جل شانه حضرت آدم عليه السلام جي بِعثَت کان بَني نوعِ انسان جي رهبريءَ لاءِ پنهنجي پيارن پيغمبرن ذريعي پهچائيندو رهيوآهي. حضور عليه الصلوات والسلام کانپوءِ سلسلهءِ نبوت ختم ٿيو. محبوبن ڪريمن ﷺ بِعثَت بعد اعلان فرمايو:

انا خاتم النبيين لا نبي بعدي  (المعجم الکبير للطبراني، باب: قطعة من المفقود)

”مان سڀني نبين جي پڄاڻي وارو نبي آهيان مونکان پوءِ ڪو نبي اچڻو ناهي.“حضور نبي اڪرم ﷺ جن جي بِعثَتِ مُقَدّسَه کانپوءِ انبياءِ ڪرام جي آمد جو سلسلو ته بند ٿيو،

پر عوام الناس جي رُشد و هدايت لاءِ اولياء الله جي آمد جو سلسلو شروع ٿيو.

هي محبوبانِ الاهي تا قيامت پنهنجي روحاني فُيوضات و بَرڪات سان اهلِ عالَم کي فيضياب ڪندا رهندا. هي مُقَرَّبَانِ خدا محبوبن ڪريمن ﷺ جي فيضِ نبوت سان دلين جي بنجر زمينن کي سيراب ڪندا رهندا. هي آفتابِ ولايت پنهنجي نورِ باطن سان جڳ کي جرڪائيندا رهندا. اهڙين ڀلارين هستين جي پيرويءَ جو الله جل شانه حڪم فرمايو آهي. ارشاد آهي:

 وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَي (پاره 21، سورة لقمان، آيت 15)

”انهن ماڻهن جي راهه تي هلو جن منهنجي طرف رجوع ڪيو.“

صوفياءِ ڪرام جو تاريخي ڪردار:

دينِ اسلام جي تبليغ ۽ ترويج جو عَلم انهن ئي برگزيده هستين پنهنجي هٿ ۾ کنيو. ايندڙ صدين ۾ اسلام جي جيتري به نشر و اشاعت ٿي، ان ۾ مرڪزي ڪردار انهن صوفياءِ ڪرام جو رهيو. انهن جي ئي شب و روز ڪاوشن ۽ ڪوششن بدولت دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾”الله اڪبر“ جون صدائون گونجڻ لڳيون.

 ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اسلام جي ترويج و اشاعت جي لاءِ ماحول سازگار غازيانِ اسلام بنايو. انهن جي فُتوحات خلافتِ اسلاميه جي جاگرافيائي حدن ۾ اضافي جو باعث بڻيون. پر وڏي پيماني تي مختلف اقوام صوفياءِ ڪرام جي ڪاوشن ذريعي ئي دائره اسلام ۾ داخل ٿيون. غازيانِ اسلام غير مسلم اقوام جي رياستن کي فتح ڪيو. جڏهن ته صوفياءِ ڪرام  انهن جي دلين کي فتح ڪيو.

عالمِ اسلام جي چوڏهن سؤ ساله تاريخ شاهد آهي ته هر زماني ۾ جِتي جِتي به غازيانِ اسلام پرچمِ اسلام ڦڙڪائيندا ويا اُتي اُتي هيٺين سطح کان مٿين سطح تائين معاشرتي انقلاب برپا ڪندڙ هستيون اهي ئي اولياء الله رهيا آهن. نو مسلم آباديون جيڪي صدين تائين غير اسلامي ۽ غير مُهَذّب طَرزِ زندگي گذارينديون هيون. جيڪي غلط عقيدن ، وهمن ۽ وَسوَسَن ۾ مبتلا هيون. جيڪي لذتِ توحيد کان نا آشنا هيون، تهذيب تمدن شائستگيءَ جي جن کي هوا به نه لڳي هئي انهن جي زندگين جي طرز ۽ رنگ ڍنگ کي بدلائڻ ڪو آسان ڪم نه هيو.

 پر تاريخ جا ورق گواهي ڏيندا ته اهڙن پسمانده اقوام جي اَفڪار و نَظريات ۾، طَرزِ زندگي و طَرزِ مُعاشَرَت ۾، نَشِست برخاست جي طور طريقن ۾، جيئڻ جي رنگ ڍنگ ۾ مصطفوي انقلاب برپا ڪندڙ الله جا ڪامل وليءَ ئي هيا.

اهو ئي بنيادي سبب آهي جو انهن الله وارن جي آستانن تي هر دور ۾ هر لمحي هر گهڙي ڇوليون هڻندڙ انساني سمنڊ نظر ايندو رهيو آهي. اولياء الله جا آستانا مقناطيس مثل پنهنجي پوري ڪشش ۽ جاذبيت سان عوام کي پنهنجي طرف ڇڪيندا رهيا آهن. عوام و خواص امراء و غرباء جوق در جوق انهن خانقاهن طرف بي اختيار ڇڪبا رهيا آهن.

 هر کُجا چشمهء بُوَد شيرين،       مردم و مور و مرغ گِرد آيند

(جتي مٺي پاڻيءَ جو چشمو هوندو آهي، اتي انسان ۽ پکي پکڻ جمع ٿي ويندا آهن.)

صوفياءِ ڪرام جي دينِ متين جي لاءِ اهڙين خدمتن تي تبصرو ڪندي مغربي مستشرق عالم ايڇ آر گِب لکي ٿو:

 Mystics whether as individual missionaries or (later on) as members of organized brotherhoods, were the leaders in the task of conversion among the pagans and superficially Islamized the tribes.

 The most successful missions were often those of co-nationals of the tribesmen, uncouth, Illiterate, and crude though many of them were. They led the foundations upon which in later generations refining influence of orthodox law and theology could be brought to bear. It was mainly due to them that through successive centuries the religious frontiers of Islam were steadily extended in Africa, in India & Indonesia, across Central Asia into Turkistan and China, and in parts of South East Europe.) “Mohammedanism” Written By: H R Gibb, Page: 14, Publishers: A Galaxy Book New York Oxford University press, 1962.(

ترجمو:”صوفياء پنهنجي انفرادي تبليغي حيثيت ۽ بعد ۾ اجتماعي سلسلن جي منظم رڪن جي طور تي به غير مسلمانن ۾ اسلام جي فروغ ۽ سطحي طور تي اسلام قبول ڪرڻ وارن قبيلن ۾ اسلام کي پختو ڪرڻ وارين سرگرمين جا رهنما هيا. صوفياء جون ڪامياب ترين ڪوششون اهي هيون جيڪي هنن گنوار اڻ پڙهيل ۽ اخلاق کان عاري قبائلي ماڻهن جي سڌارڻ جي لاءِ ڪيون. انهن اهي بنياد وڌا جن تي ايندڙ نسلن اسلام جي بنيادي قانون ۽ دينياتي تصورن کي مؤثر طور تي نافذ ڪيو. اهي صوفياء ئي هيا جن جي ڪري ايندڙ صدين ۾ اسلام جون مذهبي سرحدون رفته رفته افريڪا هندوستان انڊونيشيا وسطي ايشيا کان ترڪستان چين ۽ ڏکڻ اوڀر يورپ جي ڪيترن ئي حصن تائين ڦهلجي ويون.“

 صوفياءِ ڪرام جو تسلسل محبوب ”دلبر سائين“:

اهڙين ئي متبرڪ و برگزيده هستين جو تسلسل سلسله عاليه قادريه و نقشبنديه جا سرواڻ منهنجا مرشد مربي حضرت قبله محمد ڪرم الله قادري نقشبندي المعروف ”دلبر سائين“ (فِدَاهُ اُمِّي وَ اَبِي) آهن.

قبله دلبر سائين ۽ مصطفوي معاشري جو قيام:

حضرت سائين جن پيش رو صوفياءِ ڪرام جي طريقي تي هلندي مسندِ سجاده تي بِراجمان ٿيڻ جي پهرئين ڏينهن کان وٺي مثالي مصطفوي معاشري جي قيام لاءِ سرگرمِ عمل آهن. معاشري جي هر سطح تائين ڦهلجندڙ ۽ وڌندڙ بي ديني، بي راهه روي، بي حيائي ۽ بگاڙ جو مشاهدو ڪندي پاڻ عين عالمِ شباب ۾ ئي فيصلو ڪري ورتو ته هن بي دين معاشري کي ديندار بنائڻ لاءِ تبديليءَ جو آغاز بلڪل هيٺئين سطح کان ڪجي.

پوءِ پاڻ پنهنجي تمام تر توجهه معاشري جي بنيادي ايڪي يعني فرد جي اصلاح تي مرڪوز ڪئي.

فرد جي اصلاح ئي سندن گذريل ويهه پنجويهه ساله متبرڪ زندگيءَ ۾ جملي مصروفيات جو مرڪزي نقطو رهيو آهي. عوام جي اصلاح فرمائي کين شريعتِ مطهره جو عامل بنائڻ سندن مقصدِ حيات آهي. پاڻ اُٿندي ويهندي، هلندي گهمندي، کائيندي پيئندي، سفر ۾ حضر ۾، شاديءَ ۾ غميءَ ۾، الغرض هر ڪيفيت ۾ ۽ هر رنگ ۾ هر لمحي ۾ ۽ هرگهڙيءَ ۾ ماڻهن جي مصطفوي تعليمات جي روشنيءَ ۾ تعليم و تربيت ڪندا رهن ٿا. منهنجن مرشدن ڪريمن جي متبرڪ زندگيءَ جو ويجهڙائيءَ کان مشاهدو ڪندڙ ان ڳالهه جي يقيناَ گواهي ڏيندا ته سائين جن ۾ هڪ عام فرد جي اصلاح جي حوالي سان شديد حرص آهي. سندن شب و روز ۾ محبوب ترين مشغلو ڪنهن فرد جي اصلاح ڪرڻ آهي.

پاڻ تربيت جو هر ذريعو بروئي ڪار آڻي پنهنجي مريدين و متعلقين جي تربيت فرمائين ٿا. هڪ پاسي پاڻ راتيان ڏينهان پنهنجي لحنِ داؤديءَ وسيلي ڳوٺ ڳوٺ شهر شهر بنفسِ نفيس هلي وڃي مصطفوي تعليمات جي پرچار ڪن ٿا ته ٻئي پاسي پنهنجي قلم جي ذريعي پڻ حبيبن ﷺ جي شريعت پاڪ سيکارين ۽ سمجهائين ٿا. هيل تائين حضرت سائين جن جون پوڻن ٻن سون جي قريب تصنيفات شايع ٿي عوام و خواص جي تعليم و تربيت ڪري رهيون آهن.

سندن اهڙين عظيم الشان ڪاوشن جي نتيجي ۾ معاشري مٿان زبردست هاڪاري اثرات مرتب ٿي رهيا آهن.

فهمِ فقير موجب حضرت سائين جن جي انقلابي، اصلاحي ۽ تجديدي تحريڪ جا هيٺيان اهم رُخ آهن:

 (1)علمي فڪري و اعتقادي رُخ،

(2)ديني و روحاني رُخ،

(3)اخلاقي رُخ ۽

(4)معاشرتي رُخ.

 علمي فڪري و اعتقادي رخ:

حضرت سائين جن تحرير ۽ تقرير ذريعي هڪ فرد جي ذهن جِي تختيءَ تي اُڪريل غلط عقيدن، تصورن، خيالن، وهمن، وسوسن جي فرسوده نشانن کي دليل و برهان سان ميٽي خوش عقيدگيءَ جا نقش و نگار چٽن ٿا.

تنگ نظريءَ جي قيد ۾ مقيد افراد کي دينِ اسلام جي عصري تشريح ذريعي نجات ڏيارين ٿا. ان جي ذهن و نظر ۾ وسعت پيدا ڪن ٿا. بي دين ذهنن جي گرد و غبار ڇنڊي صاف ڪري ديندار ذهن بنائين ٿا.

پنهنجي مريدين، متعلقين ۽ متوسلين کي ٻين بزرگانِ دين جو ادب ۽ احترام ڪرڻ ۽ ساڻن محبت رکڻ جو درس ڏين ٿا.

غرض ته حضرت قبله عالم فڪر و نظر ۾ وسعت پيدا ڪن ٿا. سوچ جو اسلامي انداز عطا ڪن ٿا. فڪر جو مصطفوي زاويو پيدا ڪن ٿا. الغرض هڪ فرد جي فڪر و نظر ۾ مڪمل علمي و فڪري انقلاب برپا ڪري وسيع ۽ نئون ذهن تخليق ڪن ٿا.

 ديني و روحاني رخ:

حضرت سائين جن هڪ فرد جي مزاج و مذاق، عادات و اطوار، کي بدلائي مصطفوي بنيادن تي انهن جي شخصيت جي از سر نو تعمير ڪن ٿا. ڪٽيل قلبن تي نوراني نگاهه وجهي سندن اندر اوجارين ٿا. انهن جي باطن تي توجهه فرمائي غير جي محبت کان دل کي پاڪ صاف ڪري محبوب حقيقيءَ جي محبت و معرفت سان منور ڪن ٿا. انهن جي قلب و باطن کي فيضِ محمديءَ ﷺسان مَعمُور ڪري کين ديندار ۽ تهجد گذار بنائين ٿا. ظاهر و باطن کي سنت و شريعت سان سينگارين ٿا. سائين جن جي صحبت سان ويران دليون الله جي ذڪر سان آباد ٿين ٿيون. الغرض بي دين ماڻهن جي زندگين ۾ ديني و روحاني انقلاب برپا ڪن ٿا.

 اخلاقي رخ:

حضرت سائين جن جي تربيت جو ٽيون رُخ اخلاقي تربيت آهي. پاڻ  تحرير ۽ تقرير ذريعي فحاشي، عرياني، جنسي بي راهه روي، بي پردگي، ظلم و زيادتي، بد ديانتي، نشي آور شين جي واهپي، وغيره جهڙين برين عادتن کان اجتناب ڪرڻ جي تلقين ڪندا رهن ٿا. سندن اندازِ بيان ۾ الله تعاليٰ ايڏي تاثير رکائي آهي جو ماڻهو سماعت ڪرڻ شرط ئي برين عادتن کان توبهه تائب ٿي پوي ٿو. جيئن جيئن حضرت سائين جن جي مجالس ۾ اچ وڃ رکي ٿو ته سندن فيض و برڪت ذريعي رفته رفته انهن برين عادتن مان جند آجي ڪري وٺي ٿو. پنهنجي شخصيت کي صفاتِ محموده سان مزين ڪري باڪردار ۽ بااخلاق بنجي پوي ٿو.

 سماجي و معاشرتي رخ:

پاڻ مصطفوي آدابِ معاشرت سيکاري مهذب و شائسته بنائين ٿا. هڪ فرد جي اندر مڪمل انقلاب برپا ڪري هن جي اٿڻي ويهڻي، رهڻي ڪهڻي، نشست برخاست، شادي غميءَ ۾ اسلامي آدابِ معاشرت جو عامل بنائي سندس جيئڻ جو مڪمل سليقو ئي بدلائي ڇڏين ٿا. ان جي نتيجي ۾ سندن تربيت يافته فقيرن جي زندگين ۾ هر هڪ شعبي ۾ مصطفوي رنگ غالب نظر ايندو.

الغرض هڪ فرد جي ديني روحاني، علمي و فڪري، اخلاقي و معاشرتي تربيت فرمائي ان جي زندگيءَ جي سمت بي ديني ۽ بي راهه رويءَ کان موڙي صاحبِ مڪينِ گنبدِ خضريٰﷺ طرف ڪن ٿا.

 حضرت قبله عالم جن جي صحبت ان خوش نصيب جي ڪاروانِ حيات کي هڪ خوبصورت موڙ عطا ڪري ٿي. سائين جن جي صحبت ان جي زندگيءَ ۾ نُقطهءِ انقلاب (Turning Point) ثابت ٿئي ٿي. درحقيقت سندن وجودِ مسعود  بحرِ بي ڪران مثل آهي جنهن منجهان اٿندڙ ويرون معاشري ۾ موجود بي علمي، بي عملي، بي ديني، بي حيائي ۽ بد ڪرداري جي ذرن کي تيزيءَ سان وهائي نيست و نابود ڪري رهيون آهن. بي ديني ۽ بي حيائيءَ جي گُهٽ ۽ ٻوسٽ واري ماحول ۾ سندن ذاتِ گرامي بادِ صبا ۽ بادِ بهار جي مثل آهي. جنهن جي گُهلندڙ فرحت بخش هِيرن سان ايمان تازو ٿئي ٿو. دلين ۽ روحن کي قرار نصيب ٿئي ٿو. هن دورِ پُر فِتن ۾ سندن آستانا قلعي جي مانند آهن جنهن ۾ پناهه وٺندڙن جا ايمان و عقائد محفوظ رهن ٿا.

سندن نرالي اندازِ تعليم و تربيت جي نتيجي ۾ هزارين لکين ماڻهن جي زندگين ۾ انقلاب برپا ٿي ويو آهي. ملڪ جي چئن ئي صوبن ۾ موجود هزارن لکن جي تعداد ۾ سائين جن جا تربيت يافته غلام سائين جن جي اعليٰ تعليم و تربيت جا ساکي آهن. بالخصوص سنڌ ۾ ڪشمور کان ڪيٽي بندر تائين، ڪراچيءَ کان ڪارونجهر تائين هر ننڍي وڏي شهر توڙي ڳوٺ ۾ سائي چادر ۾ ملبوس  اعليٰ تربيت يافته ڪرمي فقير نظر ايندا.

اگر ڪو ماڻهو انهن منجهان هر هڪ فقير جو غير جانبداريءَ سان موجوده ديني و روحاني، علمي و اعتقادي، اخلاقي و معاشرتي تنزليءَ واري ماحول جي پس منظر ۾ جائزو وٺي ته يقيناَ هن جماعت جي اڪثريت کي مذڪوره رخن کان اعليٰ تربيت يافته لهندو.

هن پُرفِتن دور ۾ حضرت سائين جن جي صحبت دنيا و آخرت ۾ فلاح ۽ بهبود جي ضمانت آهي. هن علمي فڪري ۽ اخلاقي ڏيوالپڻي جي وقت ۾ حضرت صاحب جن جي شخصيت الله تعاليٰ جي خاص نعمت آهي. هن فتني ۽ فساد واري زماني ۾ حضرت سائين جن جي صحبت ۽ سنگت عطا ٿيڻ يقيناَ تمام وڏي خوشنصيبي آهي.

 حافظا گر پائے بوسِ شاه دستت مي دهد،

يافتي در هر دو عالم زينتِ عز و علا.

Read More

Poetry of Hazrat Qibla Pir Dilbar Sain d.b.a.

حضرت قبله پير دلبر سائين جن جي شاعري:

ان کان اڳ جو حضرت قبله محبوب دلبر سائين جن جي شاعري جي فني پهلوئن تي پنهنجي محدود معلومات مطابق خيال آرائي ڪجي، ضروري ٿو معلوم ٿئي ته مشرقي شاعريءَ جي تمام وڏن عالمن جا اعلى ۽ عمده شاعريءَ بابت رايا پيش ڪجن ته جيئن انهن جي روشنيءَ ۾ سندن شاعري کي پرکي سگهجي.

(1) شاعري بابت علامه ابن خلدون﷥ جي راءِ:

علامه صاحب جي نزديڪ بهترين شاعريءَ ۾ هيٺيون خوبيون هجڻ گهرجن:

”جيترو ٿي سگهي جملن ۾ ڏکين ترڪيبن کان پاڻ کي بچائجي. جملا اهڙيءَ خوبصورتي سان آڻجن جو الفاظ کان اڳ ۾ ان جي معنيٰ ذهن نشين ٿئي. هڪ شعر ۾ وڌ ۾ وڌ معاني وجهڻ کان به پاسو ڪرڻ گهرجي. ان طرح سمجهڻ ۾ هڪ قسم جي پيچيدگي پيدا ٿئي ٿي. پسنديده ۽ عمده شعر اهو آهي، جنهن جا الفاظ ان جي معنيٰ مطابق هجن ۽ معنيٰ جي پوري طرح ترجماني ڪندي، جيڪڏهن ڪنهن شعر ۾ الفاظ کان زياده معنيٰ ڀرجي ته ان جو شمار ”حشو“ ۾ ٿيندو ۽ معنيٰ ڳولڻ لاءِ ذهن کي تڪليف ڏيڻي پوندي ۽ ذوق و بلاغت جي ميٺاج کان محروم رهجي ويندو. شعر ان وقت آسان ٿئي ٿو جڏهن ان جي معنيٰ ان جي الفاظ ختم ٿيڻ کان اڳ ۾ ئي ذهن تي چڙهي اچي. شاعر کي غير مانوس  الاستعمال الفاظ کان بچڻ کپي ۽ اهڙن لفظن کان بچجي جيڪي معنى جي صحيح ترجماني کان قاصر هجن. اهڙي طرح بازاري ۽ متبذل الفاظ کان به پرهيز ڪرڻ ضروري آهي. ان کي هر گز استعمال نه ڪجي. ڇاڪاڻ ته هن قسم جا الفاظ قصيدي کي بلاغت جي درجي کان ڪيرائين ٿا ۽ قصيدي ۾ شريفانه حيثيت باقي نٿي بچي ۽ قصيدي  جي افاديت ختم ٿيو وڃي.“ (مقدمه ابن خلدون)

 (2) علامه ابن رشيق﷥ جي شاعري بابت راءِ :

علامه ابن رشيق جو شمار عربيءَ ٻوليءَ جي تمام وڏن شاعرن ۾ ٿئي ٿو. هن جي شعر و سخن ۾ ڪمال دسترس جو اندازو هن مان به لڳائي سگهجي ٿو ته علامه ابن خلدون جهڙو روءِ زمين جو تمام وڏو عالم  باباءِ تاريخ وعمرانِيّات به ابن رشيق بابت پنهنجي جڳ مشهور تصنيف ”مقدمھ ابن خلدون“ ۾ لکي ٿو ته ههڙو بلند پائي جو شاعر اڄ ڏينهن تائين پيدا ئي ناهي ٿيو. علامه ابن رشيق اعلى ۽ عمده اشعار بابت پنهنجي راءِ سندس هيٺئين نظم ۾ ڏني آهي:

”شعر اهو آهي جو نظم ۾ مناسب هجي، جيتوڻيڪ انواع جي لحاظ کان اهو قسمين قسمين هوندو آهي. شعر اهو آهي جو مطلب جي ادائگيءَ جي انتها کي پهچي، گويا الفاظ هن جو چهرو بڻجن ۽ انهن الفاظ تي سوار ٿيندڙ معاني هن جون اکيون هجن. اهو (شعر) مقصد ۾ آرزوئن جي مطابق هجي، جنهن جي حسن کان پڙهڻ وارا به حسين لڳن. بهترين شعر اهو آهي، جنهن کي منظم ڪرڻ بعد تنقيدي نگاهه سان ڏٺو وڃي، اگرچه اهو واضع ۽ روشن ڇو نه هجي.“

آخر ۾ ابن رشيق صاحب جا مشهور زمانه الفاظ پيش ڪجن ٿا جن کي شعر و سخن جي پرک جي پئماني طور هميشه پيش ڪيو ويندو رهيو آهي. علامه صاحب فرمائي ٿو:

”واذا قيل اطمع الناس طرا

واذا ريم اعجز المعجزينا“

يعني ته جڏهن اهڙا شعر چئجن جو ماڻهن ۾ به ساڳين شعرن چوڻ  جي تحريص پيدا ٿئي. پر جڏهن چوڻ جي ڪوشش ڪن ته چئي نه سگهن. (مقدمه ابن خلدون)

(3) شاعري بابت پروفيسر گربخشاڻي جي راءِ:

پروفيسر صاحب پنهنجي تصنيف ”مقدمه لطيفيءَ“ ۾ بهترين شاعريءَ جي خوبين ۽ خاصيتن بابت بحث ڪندي لکي ٿو:

”اعليٰ پائي جي شاعريءَ ۾ هي خاصيتون هونديون آهن: فصاحت، بلاغت، سلاست، جدت ۽ جوش.

فصيح ڪلام اهو آهي، جنهن ۾ هر هڪ لفظ اهڙو ڪم آيل هجي، جنهن جي اچار ڪرڻ ۾ ڪا به تڪليف يا هٽڪ نه ٿئي. اهو نمونو نه فقط، ڪڏهين ڪڏهين، مگر هميشه شاعر جي ڪلام ۾ استعمال ڪيل هجي. نه ته سندس ڪلام کي فصيح نه چئبو.

بلاغت اها آهي، جو ڪلام وقت ۽ حال جي مطابق هجي. انسان ۾ طرح طرح جا پور اٿن ٿا؛ ڪڏهين غم ۽ غصو، ڪڏهين کل ۽ خوشي، ڪڏهين ڳڻتي ۽ فڪر، ڪڏهين مستي ۽ مدهوشي، ڪڏهين عشق ۽ محبت، ڪڏهين بي تابي ۽ بيقراري وغيره. شاعر کي اهي سڀئي حالتون اهڙي صفائي، چٽائي ۽ درستيءَ سان  مختصر، مگر مائيدار لفظن ۾ بيان ڪرڻ گهرجن، جو پڙهندڙ جو ڌيان کُپي وڃي ۽ سندس سحر نگاريءَ تي موهت ٿي پون.

سلاست جي معني آهي ته ڪلام ۾ اهڙا لفظ آيل هجن، جي روزمره ماڻهو استعمال ڪن؛ ۽ استعارا، تشبيهون ۽ ٻيون ڪلامي صنعتون، اهڙيون ساديون ۽ سوليون هجن، جو ماڻهو هڪدم پروڙي سگهن ۽ هر هڪ ماڻهو پنهنجي فهم ۽ لياقت آهر، ان مان لطف ۽ مزو حاصل ڪري سگهي. سڀ کان سهڻو شعر ان کي چئبو آهي، جو ڪو ماڻهو ان کي پڙهي يا ٻڌي ته ازخود ائين چوي ته“سچ آهي” ۽ ان جي سلاست سادگي ڏسي، دل ۾ اچيس ته اهڙو مان چئي سگهان ٿو، مگر جڏهن چوڻ جي ڪوشش ڪري ته وايون بتال ٿي وڃنس.

جدت جي هيءَ مراد آهي ته شا عر کي گهرجي ته مضمون اهڙا عليحدا عليحدا اختيار ڪري، جن تي ٻين شاعرن طبع آزمائي نه ڪئي هجي، يا جيڪڏهين ڪئي هجين ته ان کي اهڙي طرز ۽ نموني ۾ ادا ڪري، جو ائين معلوم نه ٿئي ته ڪنهن جو نقل يا تتبع ڪيو اٿس. ازانسواءِ پنهنجو مطلب اهڙن نون نون طريقن سان بيان ڪري، ۽ هڪڙي خيال کان ٻئي خيال ڏانهن وڃڻ ۾ اهڙي ڪاريگري ڪتب آڻي جو پڙهندڙ جو ڌيان ٽُٽي نه وڃي ۽ پڻ سندس لفظن ۽ جملن ۾ اهڙو جوش ۽ اثر هجي جو ڀانئجي ته اهي جملا اندر مان اڌما ڏئي نڪتا آهن.“ (مقدمه لطيفي، پروفيسر هوتچند مولچند گربخشاڻي، سنڌي ادبي بورڊ ، ص5)

  مٿين راين کي ذهن ۾ رکندي  اگر دلبر سائين جي شعرن تي نگاهه وجهبي ته سندن اشعار بلند پائي جا، باڪمال ۽ عمده نظر ايندا. اچو ته حضرت سائينجن جي اشعار کي مذڪوره شعر و سخن جي پارکن جي قائم ڪيل ڪسوٽيءَ تي پرکيون!!!

1.      سلاست:

شعر و سخن جا ڄاڻو چون ٿا ته شاعريءَ جو ڪمال اهو آهي جو ان ۾ سلاست هجڻ کپي. علامه ابن خلدون، ابن رشيق ۽ پروفيسر صاحب جي سلاست جي  باري ۾ راءِ کي ذهن ۾ رکي  سائينجن  جي شاعريءَ جي تمام مجموعن جو مطالعو ڪيو. اوهان کي اڪثر شاعري عام فهم ملندي. سندن شاعري ”سلاست“ جي خوبيءَ سان سينگاريل نظر ايندي. سندن شاعريءَ ۾ استعمال ڪيل اڪثر لفظ عام ماڻهوءَ کي به سمجهه ۾ ايندا آهن. سندن شاعريءَ پڙهڻ لاءِ لغت جي ضرورت اڪثر طور نه پوندي آهي. عام فهم الفاظ استعمال ڪرڻ سان گڏو گڏ لفظن جي چونڊ وقت ان ڳالهه جو به اهتمام ٿيل نظر ايندو آهي ته غير معياري قسم جا الفاظ به نه هجن.

پاڻ پنهنجي جذبن، احساسن ۽ خيالن جو جن بندن ۾ اظهار فرمايو آهي يا جيڪي تمثيلون ۽ تشبيهون اظهار دوران استعمال فرمايون آهن سي به اڪثر ڪري سليس ۽ عام فهم هونديون آهن. اهو ئي سبب آهي جو سندن هر هڪ شعر پڙهڻ وقت جڏهن قاري بند جو آخري حرف اچاريندو ئي مس آهي ته شعر جي معنى ۽ مفهوم مڪمل طور سندس ذهن تي تري ايندو آهي.

ڪجهه اشعار بطور مثال پيش ڪجن ٿا جن کي پڙهڻ سان هڪ عام قاري به حضرت سائينجن جي شاعريءَ ۾ موجود سلاست جي تعريف ڪندي رهي نه سگهندو.

ڏس ! هي اُڀريو سج، وَهِي ويئي رات،
صبح سوز سُڏڪن ۾، تِڙڪي تنهنجي تات،
من ڪا ملاقات، نيراني نصيب ٿئي.
                                              ***

الا! ايڏي دير، اَچڻَ ۾ لاتَئِي،
منهنجي سوز فراق کي، ساجَنَ سُڃاتُئِي،
پوءِ به نا پَاتُئِي، اڃا پير پَرِيتِ جو.
                                           ***
ازل لاڪون اندر ۾، ساجن تنهنجي سِڪّ،
صديون گذريون سوز ۾، ڇاتيءَ اندر ڇِڪَ،
اڃا لالڻ لِڪ، ڪرين ”ڪرم الله“ کان.
                                   ***

سُرهي ويل صبوح جي، ٽِڙِيا گُل گلاب،
اوتيو اکين آب، تَڪي تنهنجي راهه کي.

جاني تو جڏهن، نازان نهاريو، 
سُتو سور اندر جو، عشق اٿاريو، 
رِيءَ مَرڻَ ماريو، مُرڪَڻَ مون محبوب جي.

علامه ابن رشيق﷥ جي راءِ اسانجي اندروني ڪيفيتن جو اظهار آهي. هن عاجز جو ذاتي تجربو آهي ۽ ٻين دوستن احبابن جو به اهو ئي خيال آهي ته سندن شاعري پڙهڻ وقت ايڏي ته سليس ۽ عام فهم لڳندي آهي جو قاري ڀانئيندو ته شاعري ته مان به ڪري سگهان ٿو.  پر جڏهن شاعري ڪرڻ تي ويهندا آهيون ته عاجز رهجي ويندا آهيون. پوءِ پتو پوندو آهي ته سندن شاعريءَ ۾ ڪيڏي وڏي ڪمال سان شاعريءَ جي صنعت کي استعمال ڪيو ويو آهي.

2. فصاحت:

پروفيسر گربخشاڻي جي لفظن ۾ هڪ شعر ۾ فصاحت تڏهن چئبي جڏهن ”ان ۾ هر هڪ لفظ اهڙو ڪم آيل هجي، جنهن جي اچار ڪرڻ ۾ ڪا به تڪليف يا هٽڪ نه ٿئي.“ 

دلبر سائين جي شاعريءَ ۾ به اها خوبي نمايان نظر ايندي.

سندن شعرن جي تمام مجموعن ۾ شعرن پڙهڻ دوران رواني محسوس ٿئي ٿي. سندن تازه شاعري ”سڪ نه کڻي ساهه“ مان چند اشعار پيش خدمت آهن: 

تارن ڀري رات، رُلندي وتان رُڃ ۾، 
مِلان محبوبن سان، اها طلب تات، 
من ڪن ملاقات،”ڪرم الله“ سان ڪي گهڙيون.

جيڪي سور سرير ۾، اچ توسان اوريان، 
هُرن ٿا هوريان، جيڪي چاڪ چَرِيءَ کي.

سَڏَنِ مٿي سَڏَ، سِڪَ نه کڻي ساهه، 
ووڙيندي جنهن وَڍَ پِيا، پِرتِ ڪئي سا پاهه،
برهه واري باهه، اُجَهائي اکڙين سان.

هوندا هر ڪنهن مَنَ ۾، هزارين خيال،
ڪنهن کي طلب تخت جي، ڪنهن کي زر ۽ زال
قَسمَا قَسَمِي ڳالهه، مُنهنجي مَنَ ۾ تُون وَسِين.
ڇ

3.بلاغت:

پروفيسر صاحب جي لفظن ۾ بلاغت جي تعريف هي آهي ”شاعر پنهنجي اندر جي ڪيفيتن کي اهڙي صفائي، چٽائي ۽ درستيءَ سان  مختصر مگر مائيدار لفظن ۾ بيان ڪري جو پڙهندڙ جو ڌيان کُپي وڃي ۽ سندس سحر نگاريءَ تي موهت ٿي پون.“

پروفيسر صاحب ته اندر جي ڪيفيتن کي ڪاريگريءَ سان اظهارجڻ کي بلاغت ٿو ڪوٺي. پر هن عاجز جي ناقص راءِ موجب جنهن جي اندر ۾ جذبن ۽ احساسن جو بحر موجزن هجي ان جي اظهار لاءِ وڏي ڪاريگري ۽ صنعت جي ضرورت نه پوندي آهي. بالخصوص الله جي ڪامل ولين جو ڪلام اندروني ڪيفيات، جذبات، احساسات جي شدت جي خيال کان هونئن ئي بلاغت سان ڀرپور هوندو آهي. الله وارن جو ڪلام داخلي ڪيفيتن، جذبن، احساسن جي اظهار لاءِ ڪاريگري ۽ صنعت جو محتاج ناهي هوندو. اهي دنياوي شعراء هوندا آهن جيڪي پنهنجي اندر جي هوائي ڪيفيتن کي وڌائي چڙهائي فنڪاريءَ سان پيش ڪندا آهن. پر شاعريءَ جي صنعت ڪمال ڪاريگريءَ سان استعمال ڪرڻ باوجود به سندن لفظن ۾ اها تاثير نه هوندي آهي. اها جان نه هوندي آهي جيڪا ٻڌندڙ يا پڙهندڙ مٿان سحر طاري ڪري ڇڏي.ان جي برعڪس الله وارن جون دليون محبوب حقيقيءَ جون جلويگاهه هونديون آهن. الله جا ڪاملين ته وڏي شان وارا آهن پر سندن در جي ٻهاريدار جي اندروني ڪيفيت به اهڙي هوندي آهي جو سندس تندن تارن ۾، رڳن ريشن ۾، الله جو ذڪر ۽ ان جي محبت و عشق تارو تار هوندو آهي. جڏهن  ڪيفيتن ۾ ايڏي شدت هجي ته پوءِ ڪلام به جادوئي اثر رکندو آهي. اهڙو ڪلام جڏهن ماڻهن اڳيان پڙهيو ويندو آهي پوءِ ڀلي کڻي هن جي اندر ۾ دونهين نه به دُکيل هجي تڏهن به بزرگن جو لفظ لفظ ٻڌندي يا پڙهندي ماڻهن کان بي اختيار رڙيون ۽ دانهون نڪري وينديون آهن. بزرگن جو ڪلام هن جي دل تي بجليءَ جيان ڪڙڪي پوندو آهي. هن جي اندر جون ڪيفيتون تبديل ڪري ڇڏيندو آهي. اهو ئي بنيادي ڪارڻ آهي جو صوفياءِ ڪرام جي شاعريءَ کي هر دور ۽ هر زماني جي ماڻهن پسند ڪيو آهي.

 حضرت دلبر سائين جي ڪلام ۾ به اهڙي ئي تاثير آهي، جيڪا ٻڌندڙن مٿان سحر طاري ڪري ڇڏي ٿي. هن جي دل جي دنيا ئي مٽائي ڇڏي ٿي. هي عاجز سندن بيشمار محفلن جو عيني شاهد آهي. جنهن ۾ جڏهن سندن شاعري ترنم ۾ پيش ڪئي ويندي آهي ته پٿر دل انسان به هنجون هاري ويهندو آهي. هر پاسي رڙيون ۽ دانهون هونديون آهن. الله جا ذاڪر، عاشق ۽ عارف ٻانها بي اختيار پنهنجو گريبان چاڪ ڪري حالت وجد ۾ هليا ويندا آهن.

4.جدت:

پروفيسر گربخشاڻيءَ جي راءِ موجب ”جدت جي هيءَ مراد آهي ته شاعر کي گهرجي ته مضمون اهڙا عليحدا عليحدا اختيار ڪري، جن تي ٻين شاعرن طبع آزمائي نه ڪئي هجي، يا جيڪڏهن ڪئي هجين ته ان کي اهڙي طرز ۽ نموني ۾ ادا ڪري، جو ائين معلوم نه ٿئي ته ڪنهن جو نقل يا تتبع ڪيو اٿس.“

شاعريءَ ۾ جدت شاعر جي تخليقي صلاحيتن کي ظاهر ڪري ٿي. ڪنهن به ٻوليءَ جو وڏو ۽ باڪمال شاعرتخليقڪار هوندو آهي. تقليد پسند وڏو شاعر ٿي نٿو سگهي. ساڳيو موضوع بحث، ساڳئي انداز سان ان تي خيال آرائي ڪرڻ ۽ ڪيفيتن جي اظهار لاءِ ساڳيون تشبيهون، ساڳيون تمثيلون، ساڳيا استعارا استعمال ڪندڙ باڪمال ۽ وڏو شاعر چورائڻ جي مستحق ناهي. شاعريءَ جو ڪمال اهو آهي جو شاعر روايتي انداز اپنائڻ کانسواءِ ان ۾ جدت ۽ نواڻ به پيدا ڪري. ڪي نوان موضوع هجن جنهن تي طبع آزمائي ڪري. يا ڪيفيتن جي اظهار لاءِ ڪي نيون تشبيهون، تمثيلون ۽ استعارا تخليق ڪري اظهار ڪري. حضرت دلبر سائين جي شاعريءَ ۾ به اوهان کي جدت گهڻي نظر ايندي. پاڻ شعر و سخن جي ميدان ۾ نوان موضوع کڻي آيا آهن جنهن کي هن ناچيز جي محدود معلومات موجب سنڌي شاعرن اڃا ڇيڙيو به نه آهي.

مثال طور: قرآن ۽ سائنس، دهرين جي اعتراضن جا جواب، اسلام ۽ عالمي مذاهب جو تقابلي جائزو، اسلامي تعليمات ۽ عصري مسائل جو حل، اسباب عروج و زوال اسلامي نقطه نظر، پنهنجي قوم جي حقوق لاءِ آواز اٿارڻ اسلامي تعليمات جي تناظر ۾، اسلام جو سياسي نقطه نظر، تدريسي طريقيڪار جو اصلاح، اسلام جي اقتصادي نقطه نظر جو جاگيرداري، سرمائيداري ۽ اشتراڪي نظرين سان موازنو، ووٽن جو حقدار ڪير؟ اسلامي نقطهء نظر، ميڊيا جو تنقيدي جائزو، مسلم امه جي موجوده حالت او آءِ سي ۽ عرب ليگ جو ڪردار، وغيرهم.

هن عاجز جي محدود معلومات موجب انهن موضوعن تي اسان جي سونهاري سنڌ جي ديني حلقن سان واسطو رکندڙ شعراءِ ڪرام طبع آزمائي نه ڪئي آهي. شعر و سخن جي شعبي ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ انهن موضوعن تي سائينجن کان اڳ ڪنهن به اسلامي موقف پيش  نه ڪيو آهي.

موضوع کانسواءِ سائينجن جي شاعريءَ ۾ تمثيلن ۽ تشبيهن ۾ به جدت آهي. پاڻ نيون نيون تمثيلون متعارف ڪرايون آهن. بطور مثال چند اشعار پيش ڪجن ٿا.

سانڍي رکيم ساهه ۾، تنهنجون سَارُوڻِيُون، 
قُم جيئن ڪُوڻيون، سانڍن ناپو  نينهن جو.

(محبوب جي ساروڻين يا يادن کي ساهه ۾ ائين سانڍي رکيم جيئن  “قم ۽ ڪُوڻين” اندر ٻج يا ناپو سانڍيل ٿئي ٿو. هي تشبيهه بنهه نئين تشبيهه آهي، جيڪا اڳ ڪنهن شاعر استعمال نه ڪئي آهي. هي  سائينجن جي تخليق آهي.

ڪي ڪي ماڻهو مُلڪ جا، کَٽَا ۽ کَارا، 
رَهڙي روڙي لوڪ کي، جَامَ ڀَرِنِ جارا، 
جيئن ڪوريئڙي ڄارا، ڪَچا سي تيئن قول ۾.
ڇڇ

فرمائن ٿا ته ڪن ماڻهن جا قول اهڙا ڪچا ٿين ٿا جيئن ڪوريئڙي جو ڄار. هي تمثيل به منهنجي خيال ۾ سنڌي ادب ۾ بلڪل نڪور آهي ۽ ڪنهن به سنڌي شاعر استعمال نه ڪئي آهي.

اکين اڳيان آهه، او آءِ سي اُڏو، 
عرب ليگ گُڏو، امت تڏ آزار ۾.
ڇ

سنڌ جي ٻهراڙين ۾ مينهن جو ڦَرّ مرڻ بعد جڏهن مِڙندي ناهي ته سندس اڳيان بوتو يا اُڏو ٺاهي بيهاريو ويندو آهي، ته جيئن ان کي پنهنجو ڦر سمجهي مِڙي ۽ کير ڏئي. سائينجن او آءِ سي جي ڪردار تي بحث ڪندي کيس ”اُڏو“ ڪوٺيو آهي. ڪيڏي نه مناسب، موزون ۽ خوبصورت تشبيهه استعمال فرمائي اٿن. هي تمثيل به  سائينجن جي ئي تخليق آهي.

لِڪِي عرب ليگ، ڪُههُ ڄاڻان ڪنهن ڪَهفَ ۾، 
مسلم هِيُومَن بِينگِ، ٻُڏا ان جي آسري.
ڇڇڇ

عرب ليگ ”ڪهف“ يعني غار ۾ هلي وئي آهي. مطلب غير فعال ٿي وئي آهي. غير فعال يا غير سرگرم هجڻ لاءِ ”ڪهف“ اصحاب ڪهف مان ورتل آهي. هن تشبيهه جو استعمال به عرب ليگ جي ڪردار تي بلڪل ٺهڪي اچي ٿو. هي تمثيل به  سائينجن جي تخليق آهي. اڳ ڪڏهن به ڪنهن شاعر هن تمثيل جو استعمال نه ڪيو آهي. هي چند مثال حضرت سائينجن جي تمثيل ۽ تشبيهه ۾ جدت جا هيا. جنهن منجهان معلوم ڪري سگهجي ٿو ته سائينجن ۾ شعر وسخن جي شعبي ۾ ڪيتري قدر تخليقي صلاحيتون موجود آهن. پاڻ سنڌي شاعريءَ کي ڪيئن نه نوان موضوع ڏنا اٿن. نيون تمثيلون ۽ نيون تشبيهون ڏئي سنڌي شاعريءَ جي خدمت ڪئي اٿن. اهڙيون ڪيئي نيون تمثيلون سندن اشعار مان ملنديون صاحب فهم آساني سان پرکي سگھن ٿا.

علامه ابن خلدون، ابن رشيق، ۽ پروفيسر گربخشاڻيءَ جي شاعريءَ بابت قائم ڪيل پئمانن ۾ سائينجن جي شاعريءَ کي پرکجي ٿو ته بنا وڌاءَ جي پوري اعتماد سان چئي سگهجي ٿو ته سندن ڳاڻيٽو سنڌي ٻوليءَ جي بلند پايه ۽ باڪمال شعراء منجهان آهن. سندن شاعريءَ ۾ اهي خوبيون نظر اچن ٿيون، جيڪي قادر الڪلام شعراء جي شاعريءَ ۾ هونديون آهن. پاڻ بلا مبالغه سنڌ جي ادبي کيتر جا عظيم المرتبت شاعر آهن.

Read More

Hazrat Khwaja Mahboob-e Illahy Ghaffari Naqshbandi R.T.A.

قُدوَة الاَولِيَاء 

حضرت خواجه محبوبِ الاهي غفاري نقشبندي

قدس سره العزيز

حضرت خواجه محبوبِ الاهي غفاري نقشبندي قدس سره

سِرَاجُ السالڪين، شَمسُ العَارِفِين، زِينَتُ الاَصفِيا، قُدوَةُ الاَولِيَاء، حضرت خواجه محمد الاهي بخش المعروف حضرت ”مَحبُوبِ اِلاهِي“ قدس سره العزيز آسمانِ طريقت جا اهي درخشان آفتاب هئا جن جي فيوضات جي ڪِرڻَن سرزمينِ سنڌ جي گوشي گوشي کي جَرڪائي ڇڏيو. پاڻ فيوضاتِ نقشبند جو اهڙو بحرِ بي پايان هئا، جنهن هڪ عالَم کي سيراب ڪري هر پاسي دين اسلام جي سرسبزي ۽ شادابي ڦهلائي ڇڏي. سندن ذاتِ گرامي علم و عرفان جو اهڙو گلشن هئي جنهن جي سُڳَنڌ ۽ سُرهاڻ ساري زماني کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي مُعطَر بنائي ڇڏيو.

پاڻ همه جِهت شخصيت جا صاحب هئا. ظاهري ۽ باطني ڪمالات سان مالا مال ۽ يگانهء روزگار هئا. جنهن علم ۽ فن جي طرف توجهه فرمايائون ان ۾ امام بنجي ويا. پاڻ هڪ ئي وقت سلسله عاليه نقشبنديه جا شيخِ طريقت، علومِ شرعيه و مروجه جا تمام وڏا عالم، لحنِ داؤديءَ ذريعي ماڻهن جي زندگين جو رُخ ڦيريندڙ سحرانگيز مقرر هئا. نِيز  معقول و منقول جا عظيم معلم و مدرس هئا.

وليس علي الله بمستنکر            ان يجمع العالم في واحد

(۽ اهو الله تعاليٰ جل شانه جي ذات لاءِ مشڪل به ناهي ته سموري جهانَ جون خوبيون هڪ شخصيت ۾ جمع فرمائي ڇڏي.)
برگزيده گهراڻو:

پاڻ ضلعي دادو جي شهر خيرپور ناٿن شاهه لڳ ڳوٺ ڪُرڪٽ ۾ هڪ عظيم البرڪت انصاري خانوادي ۾ تولد ٿيا. سندن خانوادو شريعتِ مطهره جي اتباع، زهد وتقويٰ، عبادات و رياضات جي سبب معروف و مشهور هيو. سندن ڏاڏي صاحبه ”مخدومه بيبي ڪامُل سائڻ“ رحمة الله عليها پنهنجي دور جي ڪامل وليه هئي. بيبي سائڻ اتباع و عشقِ رسول جي پيڪر هئي. پاڻ محبوبن ڪريمن ﷺ جي مٿان نَـــوَ ڪروڙ ڀيرا درود پاڪ پڙهيو هيائين. جيجي سائڻ فرمائيندي هئي ته ڪيترائي ڀيرا مون کي ظاهري اکين سان حضور عليه الصلوات والسلام جي زيارت نصيب ٿي آهي.

حضرت سائين جن جا والدِ گرامي حضرت خدا بخش انصاري الملقب ”قاضي صاحب“ نقشبندي سلسلي جي باڪمال بزرگ حضرت ميان محمود﷥(ٻوڙا لاکير وارن) جا منظورِ نظر مريد هئا. پاڻ عابد زاهد، پرهيزگار ۽ تهجد گذار هئا. شريعت جي ڪامل اتباع ڪندڙ هئا. اهلِ دل و اهلِ ڪشف هئا. اهڙي برڪتن ڀرئي گهراڻي ۾ حضرت خواجه محبوبِ الاهي قدس سره جن جي ولادت ٿي.  

سلسله تعليم:

پاڻ قرآن شريف جي ابتدائي تعليم پنهنجي والدِ گرامي وٽ پڙهيا. جڏهن سنِ شعور کي پهتا ته سندن والدِ گرامي کين گوزي جي اسڪول ۾ داخل ڪرايو. پاڻ اتي پنج درجا سنڌي پاس ڪري پوءِ فائنل پاس ڪيائون. تنهن دور ۾ فائنل پاس هجڻ به وڏي ڳالهه هئي. اسڪول ۾ عصري علوم فائنل تائين حاصل ڪرڻ دوران پاڻ فارسي تعليم استادالعلماء مولانا محمد ڇٽل لغاري صاحب وٽ ڳوٺ ولي محمد ۾ واقع مدرسي ۾ حاصل ڪندا رهيا. فارسي جي مروجه ڪتابن جهڙوڪ، پنج ڪتاب، سعدي جي گلستان ۽ بوستان کان علاوه جامي جي زليخا، رومي جي مثنوي ۽ سڪندر وغيره تائين پڙهيائون. تانجو فارسيءَ ۾ کين وڏي مهارت حاصل ٿي وئي. فارسيءَ ۾ لکڻ پڙهڻ کان علاوه فارسيءَ ۾ ڪلام به ڪندا هئا. اسڪول ۾ فائنل پاس ڪيائون ۽ هوڏهون فارسي تعليم به پوري ڪيائون پوءِ فقه، حديث ۽ تفسير وغيره جا ڪتاب پڙهڻ لاءِ مدرسه ڪڙيه غلام الله ۾ داخل ٿيا. هتي حضرت مولانا محمد اسحاق صاحب جيد عالمِ دين، مفسر ۽ محدث سندن استاد هيو. ڪجهه عرصي بعد ڪن سببن ڪري هن مدرسي کان منتقل ٿي پاٽ شريف جي مدرسي ۾ داخل ٿيا. اتي مشڪواة شريف جلد ثاني شرح وقايه وغيره پڙهڻ شروع ڪيائون. حيرت جي ڳالهه اها آهي جو انهن ڪتابن پڙهڻ دوران سندن عمر مبارڪ چوڏهن سال هئي. اتي سندن استاد حضرت مولانا مولوي خان محمد آگرو هيو. تنهن بعد ڪجهه عرصو مدرسه مظهر الحق نصرپور ۾ مولوي عبدالحق رباني وٽ پڙهيا. پاڻ پنهنجي باقي تعليم قنبر لڳ ڳوٺ ياري ديري جي مدرسي ۾ مخدوم العلماء حضرت علامه حافظ عبدالرحمان ٻٻر وٽ پوري ڪيائون.  جڏهن پاڻ علومِ شرعيه ۽ فنونِ مروجه ۾ ماهر ٿيا. ته سندن استادن گڏجي کين علمي سند ۽ دستار فضيلت عطا ڪري پنهنجو جانشين بنايو.

دستارِ فضيلت:

نائين ذوالحج 1365 هه ۾ سندن اباڻي ڳوٺ ڪرڪٽ ۾ عظيم الشان جلسو ٿيو. جنهن ۾ خصوصي شرڪت شيخ المشائخ حضرت علامه محمد قاسم مشوري﷣ ڪئي. اهڙي طرح صرف سترهن سالن جي عمر ۾ فارغ التحصيل ٿي دستارِ فضيلت حاصل ڪيائون.

درس و تدريس:

دستارِ فضيلت بعد سندن اساتذه کين علم جي اشاعت جو امر فرمايو. پاڻ پنهنجي اباڻي ڳوٺ ڪرڪٽ ۾ هڪ ديني مدرسو قائم ڪري باضابطه درس و تدريس کي لڳي ويا. سندن علمي فيض سان ڪيترا ئي عالم فيضياب ٿيا. صاحبزاده  مولوي ڪليم الله صاحب، مولانا محمد يوسف لغاري بن مولانا محمد ڇٽل لغاري، مولوي محمد اسماعيل ڏيپر، مولوي غلام رسول ڏيپر، حضرت قبله محبوب دلبر سائين و ديگر حضرات  سندن تلامذه  منجهان چند آهن.

حصولِ فيض:

جڏهن پاڻ مدارس ۾ تعليم حاصل ڪري رهيا هئا. ان دوران ئي ارادو فرمايو هيائون ته تعليم مان فارغ ٿيڻ بعد پنهنجي والدِ گراميءَ جي مرشد حضرت ميان محمود﷣سان بيعت ڪندا. پر اڃا پاڻ تعليم مڪمل ئي نه فرمائي هئائون ته حضرت ميان محمود هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويا. سندن وفات جي خبر ٻڌي پاڻ ڏاڍا افسرده ٿيا.

فارغ التحصيل ٿيڻ بعد حضرت مولانا محمد قاسم مشوري رحمته الله عليه سان بيعت ٿيا.

حضرت محبوب الاهي پير مٺا سائين﷣ جي صحبت ۾:

پوءِ جڏهن سرزمينِ سنڌ ۾ پنجاب کان قطبِ عالم حضرت خواجه محمد عبدالغفار المعروف “پير مٺا سائين” فضلي مجددي نقشبندي قدس سره  ابرِ رحمت بنجي آيا ۽ سندن آمد سان اطراف واڪنافِ سنڌ ۾ نقشبندي فيض جي پالوٽ ٿي وئي. ان وقت حضرت محبوب الاهي سلسله عاليه نقشبنديه ۾ قطبِ عالم جن سان بيعت ٿيا ۽ ٿوري ئي عرصي اندر مرشدن ڪريمن کين خلافت واجازت سان سرفراز فرمايو ۽ گڏو گڏ لکي ڏنو ته،

”منهنجي هن خليفي سلوڪ نقشبنديه جا حالات واردات ۽ باطني مقامات حاصل ڪري ورتا آهن، ان ڪري کيس ماڻهن جي رشد و هدايت لاءِ اجازت عامه ڏيان ٿو.“

مسندِ ارشاد و هدايت:

مرشدن جي امر سان پاڻ خيرپورناٿن شاهه لڳ ڳوٺ خانپور ۾ ”الله آباد“ جي نالي سان ديني و روحاني مرڪز قائم ڪري تبليغي سلسلو شروع ڪيائون. سندن مرڪز جو افتتاح قطبِ عالم حضور پير مٺا سائين رحمت الله عليه خود پنهنجي دستِ حق سان فرمايو.

سندن فيض و برڪت سبب مخلوق سندن خانقاهه طرف فوج در فوج اچڻ شروع ٿي. پاڻ پير مٺي ﷣ جي نقشِ قدم تي هلندي هڪ مُصلِح ۽ مُرَبيءَ جو ڪردار ادا ڪيائون ۽ خلق سُڌاريائون.

معاشري ۾ رواج پذير غيرشرعي روايات و رسومات جي بيخ ڪني ڪندي شريعت مطهره جي اجراء  و اشاعت لاءِ ڪاوشون ڪندا رهيا.

هڪ ته پاڻ تمام وڏا عالم هئا ٻيو وري الله تعاليٰ کين لحنِ داؤدي عطا ڪيو هيو. فنِ خطابت جا بادشاهه هئا. ٽيون وري سندن سينه اطهر پير مٺي ﷣ جي فيوضات سان سرشار هيو. پير مٺي جي مٿن خصوصي نگاههِ ڪرم هئي. تنهن ڪري سندن وعظ و تلقين ۾ بي انتها تاثير هئي. جيڪو هڪ ڀيرو سندن محفل ۾ ويٺو ، سو محفل برخاست ٿيڻ تائين سندس اندر ۾ تبديلي اچي ٿي وئي. بس هڪ محفل سندس زندگيءَ ۾ نقطهء انقلاب ثابت ٿي. آيو هيو ته بيديني ۽ بي راهه روي مزاج مٿان غالب هيس. واپس موٽيو ته ديندار ۽ تهجدگذار بڻجي پوءِ موٽيو. هي سندن نوراني نظر جو ۽ فيض و برڪت جو ڪمال هيو.  سندن صحبت ۾ ايندڙ بيشمار  ماڻهن جون زندگيون بدلجي ويون. وڏا وڏا رهزن، چور ڌاڙيل، بي دين ماڻهو به سندن فيوضات جي بارش ذريعي بي ديني و بي حيائيءَ جي ميراڻ کان ڌوپجي اڇا اجرا ٿي پيا. دنياوي محبتن ۾ گرفتار افراد جي قلب و باطن تي نگاهه فرمائي انهن جا ميرا مَنَ ڌوئي صاف ڪيائون. انهن کي محبوبِ حقيقيءَ جي محبت و معرفت سان لبريز ڪري ڇڏيائون.  الغرض ملڪ جو گوشو گوشو سندن انوار سان جرڪي پيو.

پير مٺي ﷣ جي ساڻن محبت:

جيئن ته پاڻ پنهنجي ذاتِ گراميءَ کي مخلوق جي اصلاح لاءِ ارپي ڇڏيو هئائون، شب و روز تبليغِ دين ۾ مصروف رهندا هئا. تنهن ڪري سندن تبليغي ڪاوشن بدولت بيشمار ماڻهو قطبِ عالم حضرت پير مٺا سائين ﷣ جن سان بيعت ٿيا. جڏهن رحمت پور شريف ۾ ماهوار محفل ٿيندي هئي ته پاڻ لا تعداد ماڻهن جو قافلو قطاري دربار تي حاضر ٿيندا هئا. دربار تي حاضري بعد اهلِ خانه سميت جماعت جي خدمت ۾ مشغول ٿي ويندا هئا. ان سان گڏ سندن شمار غفاري جماعت جي علماء ۽ خطباء ۾ ٿيندو هيو. ماهوار جلسي ۾ سندن خطاب مقرر ٿيل هوندو هو. سندن اهڙين خدمتن سبب پير سائين جن ﷣ ساڻن بي حد محبت ڪندا هئا. کين شفقت وچان ”روئڻو خليفو“ سڏيندا هئا.

پير مٺا سائين جو وصال ۽ جماعت جي ساڻن تجديد بيعت:

1964ع  ڌاري پير مٺا سائين جن ﷣ وصال فرمايو ته مرشد ڪريم جي وڇوڙي جو کين شديد صدمو رسيو. هجر و فراق جي بي چين ۽ بي قراري جا باوجود پاڻ پنهنجي پير ﷣ جي مِشَن کي جاري و ساري رکيائون.  جماعت جي وڏي تعداد سندن دستِ حق پرست تي تجديدِ بيعت ڪئي. پاڻ نگر نگر شهر شهر بنفسِ نفيس وڃي مخلوقِ خدا کي نورِ باطن سان فيضياب ڪندا ويا. سندن نوراني نگاهه سان ماڻهن جون بگڙيل تقديرون سنورنديون ويون.  غير شرعي رسوم و رواج جي پاڙ پٽي سنت و شريعت جو بول بالا ڪندا ويا.

تبليغِ دين خاطر هجرتون:

پاڻ دينِ متين جي ترويج و اشاعت جي معاملي ۾ نهايت حريص هئا. سندن متبرڪ زندگيءَ جي جملي مشاغل جو مرڪز و محور هڪ افراد ۽ جماعات جو اصلاح ڪرڻ هيو. سندن مبارڪ طبيعت ۾ جذبهءِ تبليغ غالب هجڻ سبب پاڻ هڪ جاءِ تي مستقل رهائش اختيار ڪري آرامده زندگي بسر نه ڪيائون. پر حبيبن ڪريمن ﷺ  جي سنت تي عمل ڪندي تبليغِ دين خاطر هجرتون ڪندا رهيا. پنهنجو اباڻو ڳوٺ ڇڏي، عزيز ۽ رشتيدار ڇڏي محض ماڻهن جي اصلاح خاطر هجرتون ڪندا رهيا. ڪُرڪٽ کان ماتليءَ تائين پاڻ ڪيترن ئي مقامات ڏانهن هجرتون ڪيائون. جتي هجرت ڪري رهائش پذير ٿيندا هئا، اتي ڪجهه عرصو رهي مرڪز قائم ڪندا هئا. فيض و برڪت جا واهڙ وهائي خلقِ خدا کي مستفيض ڪندا هيا. جڏهن تَرَ جي ماڻهن ۾ سنت و شريعت جي تابعداري ڏسندا هئا ته پوءِ وري ڪنهن ٻئي علائقي کي فيضِ مصطفويءَ سان رنگڻ ويندا هئا. ان طرح سان پاڻ ڪيترن ئي ڳوٺن ۽ شهرن ڏانهن هجرتون ڪيائون.

 الله تبارڪ و تعاليٰ پنهنجي هن ڪامل وليءَ جي فيوضات کان جهڙي طرح اتر سنڌ جي ماڻهن کي فيضياب ڪيو تهڙي طرح لاڙ وارن کي پڻ مستفيض فرمايو. سندن بابرڪت زندگيءَ جي آخري هجرت لاڙ طرف ماتلي شهر ڏانهن ٿي. پاڻ هن شهر کي پنهنجي آخري رهائش گاهه جو شرف بخشيائون. سندن رهائش پذير ٿيڻ بعد پهريون ڪم ”دربار فضل آباد شريف“ جي  نالي سان روحاني عرفاني مرڪز جو قيام هو.

جتان منظم انداز ۾ لاڙ جي اطراف و اڪناف ۾ رشد و هدايت جو سلسلو شروع ڪيائون. علم و عرفان فيض و برڪت جا ناياب گوهر تقسيم ڪرڻ شروع ڪيائون. لاڙ جي ماڻهن لاءِ سندن تشريف آوري نعمتِ عظميٰ ثابت ٿي. پاڻ هتان جي ماڻهن لاءِ بارانِ رحمت بنجي آيا. سندن فيوضات و انوارات جي بارش سان بيشمار ماڻهن جي ديني بنجر زندگيون زرخيز ٿي ويون. سندن فيض و برڪت جي وَڏَ ڦُڙي مِينهن سبب هر پاسي سنت و شريعت جي اتباع ، بلند نظري و بلند ڪرداري، خوش عقيدگي و خوش اعتقاديءَ جا فصل لهرائڻ لڳا. لاڙ سندن آمد سان  گل و گلزار ٿي ويو.

ڪجهه عرصي بعد اتر سنڌ جي جماعت جي اصرار تي ضلعه دادو ۾ ڪرمپور شريف جي نالي سان نئون تبليغي مرڪز قائم ڪيائون. جتي هر ٻئي مهيني  ماهوار بنفسِ نفيس تشريف فرما ٿي فيضِ مصطفوي ونڊيندا رهيا. اهڙي طرح پاڻ پنهنجي حياتِ مبارڪه جي آخري پل تائين عامته الناس جي اصلاحِ احوال ۾ مصروف رهيا.

تربيت جي تاثير:

  سندن فيض و برڪت سبب بي شمار ماڻهن جي زندگين ۾ انقلاب برپا ٿي ويو. پاڻ پنهنجي صحبت نشين فقراء جي گهڻ رخي تربيت فرمايائون. انهن جي جيئڻ جي طور طريقن ۽ رنگ ڍنگ ۾، ظاهر و باطن ۾  انقلاب برپا ڪيائون. احقر کي اڄ به ڪڏهن ڪڏهن سندن صحبت نشين پراڻن فقيرن سان ملاقات جي سعادت حاصل ٿيندي آهي. تمام گهڻي حيرت ٿيندي آهي ته ههڙي دور ۾ جتي بدمذهبن جي گمراهه ڪن عقائد وافڪار جون هوائون گُهلنديون هجن.

عوام ته ڇا پر خواص به سنت و شريعت جي اتباع کان محروم هجن. بي عملي، بي حيائي، بي راهه روي ننگو ناچ ڪندي هجي. اُن دور ۾ انهي ساڳئي معاشري اندر رهندي خواجه محبوب الاهيءَ (قُدِّسَ سِرُهُ) جا صحبت نشين فقيرَ سنت و شريعت تي پهاڙ جيان ثابت قدم نظر ايندا آهن. منجهن ڪو عمل به سنت جي خلاف نظر نه ايندو آهي. پيرسنيءَ باوجود به عبادتن ۽ رياضتن جو هي حال اٿن جو تهجد نماز به  نه ڇڏيندا آهن. زُهد و تقويٰ، پرهيزگاري، توڪل، اخلاص، عاجزي انڪساريءَ جا پيڪر نظر ايندا آهن. هنن اعليٰ تربيت يافته افراد کي ڏسي قدوة الاولياء حضرت خواجه محبوبِ الاهي ﷣ جي عظمت اڳيان گردن جُهڪي پون ٿا.

وصال پُر مَلال ۽ سجاده نشين جو انتخاب:

1991 ع ۾، ٽيهٺ ورهين جي ڄمار ۾، هڪ عالَم کي فيضياب ڪرڻ بعد الله جي هن ڪامل وليءَ جو وصال ٿيو. سندن مزار پُر انوار دربار فضل آباد شريف ماتليءَ ۾ مرجع خلائق آهي. پاڻ پنهنجي آخري ايام ۾ ئي پنهنجي چوٿين نمبر فرزند حضرت خواجه محمد ڪرم الله المعروف محبوب دلبر سائين دامت برڪاته  کي  پنهنجو سجاده نشين نامزد ڪري ويا.

مزار پر انوار حضرت محبوبِ الاهي قدس سره

دربارِ عاليه فضل آباد شريف ماتلي، ضلع بدين، سنڌ.

خدماتِ محبوبِ الاهي هڪ نظر ۾:

• سندن عظيم ترين خدمت هي آهي جو حضرت قبله محبوب دلبر سائين دامَ برڪاته جن جهڙي عظيم المرتبت هستي جي پنهنجي آغوشِ محبت ۾ پالنا ۽ پرورش فرمايائون. پاڻ ان عظيم هستيءَ جي ظاهري توڙي باطني تعليم و تربيت فرمايائون، جنهن جي ذاتِ گرامي لکين ماڻهن جي قلب و باطن، فڪر و نظر، طرزِ زندگي و طرزِ معاشرت ۾ مصطفوي انقلاب برپا ڪري ڇڏيو آهي. سندن هي عظيم الشان خدمت تمام سنڌ واسين مٿان  بالخصوص ۽ تمام اهلِ پاڪستان مٿان بالعموم عظيم احسان آهي.
• پاڻ پنهنجي وفات کانپوءِ عالم،  فاضل، مقرر، مصنف، باشرع فرزند ارجمند ڇڏيائون. جيڪي پنهنجي تحرير و تقرير سان سندن واٽ تي هلي دينِ اسلام جي خدمت ۾ مصروف آهن.
• حضرت محبوبِ الاهي قدس سره  نوراني نظر سان بيشمار ماڻهن جي قلب و باطن جي آلائشن کي ڌوئي پاڪ صاف ڪري انوارِ الاهيه سان انهن جا باطن جرڪائي ويا. درجنين خوشنصيب حضرات سندن مئڪده عشقِ الاهيءَ مان جامِ اُلفت نوش ڪري اعليٰ روحاني مقامات و درجات تي فائز ٿيا. جن کي پاڻ خلافت عطا ڪري دين جي تبليغ لاءِ مامور فرمايو. جن پڻ سندن نقشِ قدم تي هلندي ڳوٺ ڳوٺ شهر شهر سندن پيغام کي عام ڪيو. عوام الناس کي الله ۽ ان جي حبيب ﷺ  جي فرمانبرداري جو سڏ ڏنو. سنت و شريعت جي اجرا ۽ اشاعت لاءِ پاڻُ پتوڙيو.
• بي ديني ۽ گمراهيءَ  جي کڏ ۾ ڪريل هزارين ماڻهن کي ديندار، پرهيزگار ۽ تهجدگذار بنائي ويا. جن جون جبينون ڪڏهن مالڪ ڪريم اڳيان جهڪيون نه هيون، سي سندن فيض و برڪت سان ساجد ۽ عابد ٻانها بنجي ويا. جن اکين ۾ ڪڏهن حياء ذرو نه هيو، سندن صحبت کانپوءِ اهي اکيون خوفِ خدا ۾ آبديده ٿي ويون. سندن فيض سبب ڳوٺن جا ڳوٺ شريعت پاڪ مٿان  پائبند ٿي ويا. اڄ به بيشمار ڳوٺ اهڙا آهن جن جي گهرن ۾  محبوبِ الاهي قدس سره جي فيض سبب سمورا ڀاتي پنج وقت نمازي، تهجد گذار، سنت و شريعت جا پائبند آهن. اُنهن ڳوٺن ۾ شادي توڙي غميءَ جون تقريبات سنت و شريعت مطابق ٿينديون آهن. الغرض پاڻ بي دين معاشري کي مڪمل طور بدلائي محبوبن ڪريمن ﷺ  جي تعليمات جي روشنيءَ ۾ ان جي نئين سِر تشڪيل فرمائي. 
• پاڻ ڪيترن ئي  بدڪردارن بدخصالن کي نيڪ سيرت ۽ خوش خصال بنائي ويا. جيڪي پنهنجي اهلِ خانه، قوم و ملت لاءِ بنهه بيڪار بڻيل هئا. تن جي به تربيت فرمائي کين پنهنجي اهلِ خانه، قوم و ملت لاءِ ڪارآمد بنائي ويا.
• فضل آباد شريف ماتلي ۽ ڪرمپورشريف دادو نالي ٻه روحاني و عرفاني مراڪز قائم ڪيا. جيڪي اڄ به هزارين طالبانِ حق جي اُڃ اجهائي رهيا آهن.
• پاڻ نثر ۾”قوةالسالڪين“،”اخلاق محمدي“ ۽ ”بهجة القلوب“، جهڙيون تصوف تي شاهڪار تصانيف اهلِ سنڌ کي عطا ڪري ويا.
• ”جامِ عشق“ جي نالي سان صوفيانه ۽ عارفانه شاعريءَ تي مشتمل شاندار مجموعو سنڌي زبان کي عنايت فرمائي ويا.

الغرض وفات فرمائي ويا ته وراثتاَ علم و عرفان جا اَملهه گوهر ڇڏي ويا. هزارها نيڪ صالح افراد جو ڪيڏو نه شاندار ورثو ڇڏي ويا!!!

محبوبن ڪريمن ﷺ اهڙن ئي الله جي ڪامل ولين کي پنهنجو وارث سڏيندي فرمايو آهي:

إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ، إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَارًا وَلَا دِرْهَمًا،

 إِنَّمَا وَرَّثُوا الْعِلْمَ، فَمَنْ أَخَذَهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ [1]

”(منهنجي امت جا  ظاهري توڙي باطني علوم و معارف جا پيڪر) علماء انبياء جا وارث آهن. نبيءَ درهم و دينار جي وراثت ناهن ڇڏيندا بلڪه انهن جي ميراث (ظاهري و باطني) علم آهي. پوءِ جنهن کي اها وراثت ملي ان وڏو حصو حاصل ڪري ورتو.“

اهڙين عظيم المرتبت شخصيات متعلق ئي ڪنهن شاعر فرمايو آهي:

هزاروں  سال  نرگس  اپني  بے نوري  په  روتي  هے

بڑی  مشکل  سے   هوتا  هے  چمن  میں  ديده  ور  پيدا۔

]

---

[1] اخرجه  ابن ماجه  في سننه کتاب: افتتاح الکتاب في الايمان...الخ، باب:فضل العلماء والحث علي طلب العلم،(1/81)،الرقم:223،  والترمذي في السنن، کتاب: العلم، باب: ما جاء في فضل الفقه علي العبادة، (5/48)، الرقم:2682،  وابن حبان في الصحيح، (1/289)، الرقم:88.

Read More